पुस्तक परिक्षण: प्रा.डाॅ.सिद्धार्थ तायडे

"सलतो उरात काटा: अंतर्वेदनांचा कल्लोळ"

'सलतो उरात काटा'हा गझलसंग्रह म्हणजे गझलकार दिवाकर जोशी यांच्या अंतर्वेदनांचा कल्लोळच! एक सुंदर आणि अर्थपूर्ण रचनाकृती असलेल्या या गझल संग्रहातील ८६ गझलेत कवीने मानवी जीवनातील वेदना आणि त्यातून निर्माण होणाऱ्या भावनांचे प्रभावी चित्रण केले आहे. कवी दिवाकर जोशी यांच्या गझलेचा मुख्य विषय मानवी जीवनातील दुःख, वेदना,प्रेम ,मानवी मूल्यांची पडझड,आणि एकाकीपणा आहे. कवीने आपल्या भावनांना अत्यंत प्रामाणिकपणे आणि संवेदनशीलपणे व्यक्त केले आहे. गझलेतील प्रत्येक शेर मानवी मनाच्या वेगवेगळ्या पैलूंचे दर्शन घडवतो. गझलेची भाषा साधी, सोपी आणि सहज आहे. कवीने समर्पक उपमा, उत्प्रेक्षा आणि प्रतिमांचा वापर करून गझलेला अधिक आकर्षक बनवले आहे. गझलेतील शब्दरचना आणि गेयता श्रोत्यांना-वाचकांना मंत्रमुग्ध करतात. गझलेतील प्रत्येक शेर एक वेगळा भाव आणि विचार व्यक्त करतो.गझलेतील प्रत्येक शेर स्वतंत्र आणि अर्थपूर्ण आहे.गझलेत भावनांची तीव्रता आणि खोली जाणवते.गझलेतील आशय आणि विचार वाचकांना विचार करायला प्रवृत्त करतात. 

"काढले खरडून त्यांनी सत्व माझे

सोडले नाही तरी मी तत्व माझे"

 आपल्या जीवनातील आव्हानांबद्दल आणि त्या आव्हानांना तोंड देत असतानाही आपली मूल्ये आणि नैतिकता कशी टिकवून ठेवली याबद्दल गझलकार दिवाकर जोशी यांनी उपरोक्त शेरात सांगितले आहे. कोणीतरी त्याच्या नैतिकतेला किंवा आंतरिक शक्तीला आव्हान दिले, परंतु त्याने आपली मूल्ये सोडली नाहीत. या ओळी आत्म-सन्मान आणि नैतिकतेच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकतात.

 "कागदावर पुनर्वसन ठरले

गाव सारे उनाड झाल्यावर"

या ओळींमधून असे सूचित होते की, सरकार किंवा संबंधित प्रशासनाने कागदावर पुनर्वसनाची योजना तयार केली, परंतु प्रत्यक्षात गाव पूर्णपणे ओस पडल्यानंतरच ती योजना लागू करण्यात आली.सरकारी योजना फक्त कागदावरच राहतात आणि त्यांची योग्य अंमलबजावणी होत नाही.ओळींमधून प्रशासनाच्या उदासीनतेवर आणि लोकांच्या दुःखावर बोट ठेवले आहे.

 "मुळापासूनी झाड उपटून न्या

बिया तेवढया फक्त ठेवा मला"

"दिलासा हवा खोल ह्रदयातला

मिठी मारूनी फक्त भेटा मला"

या दोन्ही शेरांचा आढावा घेऊया:

येथे 'झाड' म्हणजे दुःख, वेदना, किंवा वाईट आठवणींचे प्रतीक आहे. कवी म्हणतो की, माझे सगळे दुःख काढून घ्या, पण मला फक्त आशा आणि भविष्याची 'बिया' म्हणजे चांगल्या आठवणी किंवा प्रेरणा द्या असे गझलकार सांगतात. "दिलासा हवा खोल ह्रदयातला, मिठी मारूनी फक्त भेटा मला"या ओळीत कवीला खोलवर दिलासा हवा आहे. त्याला फक्त एका आश्वासक मिठीची गरज आहे, ज्यामुळे त्याला शांतता आणि सुरक्षितता मिळेल.'झाड उपटून न्या' ही एक उपमा आहे. दुःख किंवा वेदनांना झाडाप्रमाणे उपटून काढण्याची कल्पना केली आहे. या ओळींमध्ये रूपक अलंकार दिसून येतो. 'बिया' हे भविष्यातील आशा आणि प्रेरणांचे रूपक आहे. तसेच, 'झाड' हे दुःखाचे रूपक आहे.

 "अचानक लागली नाही बुडाला आग वाड्याच्या

कुणाचे हात आधी पोळले होते निखाऱ्याने"

या शेरात , वाड्याला लागलेली आग अचानक लागलेली नाही, तर ती जाणीवपूर्वक लावलेली आहे, असे सूचित केले आहे. "बुडाला आग" याचा अर्थ आगीचा मोठा भडका उडणे, असा होतो. "कुणाचे हात आधी पोळले होते निखाऱ्याने" या ओळींमध्ये, आगीच्या ज्वाळांमध्ये कोणाचे हात आधी भाजले होते, असा प्रश्न विचारला आहे. यातून, आगीत होरपळलेल्या लोकांच्या वेदना आणि दुःखाचे वर्णन केले आहे.

 "शून्य आहेस तू जगासाठी

आव आणू नको हुशारीचा"

या ओळींमधून, ज्या व्यक्तीला उद्देशून बोलले आहे, त्या व्यक्तीची खिल्ली उडवली आहे. ती व्यक्ती नसतानाही हुशारीचा आव आणते, हे लक्षात आणून तिचा उपहास केला आहे. ती व्यक्ती जगासाठी निरुपयोगी आहे, हे सांगून उपरोध केला आहे.तसेच एखाद्या व्यक्तीची खोटी शान आणि अहंकार यांचा उपहास केला आहे.

 "माय दळणातील दाणे अंगणी फेकायची

त्यामुळे बहुदा घराला रोज बरकत राहिली"

माय-माऊली उदार आणि दयाळू होती, आणि त्यामुळे तिच्या घरी नेहमी सुख-समृद्धी राहिली.या ओळींमधून, आईच्या दानशूरपणा आणि दयाळूपणा यांचे महत्त्व सांगितले आहे. जेव्हा आपण इतरांना मदत करतो, तेव्हा आपल्यालाही त्याचा फायदा होतो, असा संदेश या ओळींमधून दिला आहे. तसेच, या ओळींमधून एका साध्या, पण अर्थपूर्ण ग्रामीण जीवनाची झलक दिसते.

 "हात आहे कुणाचा सुकाणूवर

ही व्यवस्था कुठे चालली आहे"

समाजात आणि राजकारणात चाललेल्या गोंधळाचे वर्णन करून सध्याची व्यवस्था कोणाच्या हातात आहे, असा प्रश्न विचारला आहे. याचा अर्थ, सध्याची व्यवस्था योग्य दिशेने चाललेली नाही, आणि ती कोणाच्या तरी चुकीच्या हातात आहे.हे गझलकाराला सांगायचे आहे.

"या बघा केंव्हातरी निरखुन शाळा

सारखी बोलावते आतून शाळा"

 ओळींमधून हाडाचे शिक्षक असलेले दिवाकर जोशी शाळेचे महत्त्व आणि तिची खरी ओळख जाणून घेण्याचे आवाहन करतात. शाळा म्हणजे केवळ इमारत किंवा वर्गखोल्या नाहीत, तर ती एक ज्ञानमंदिर आहे, जिथे मुलांच्या जीवनाला आकार मिळतो.येथे शिक्षकाची शाळेविषयीची निष्ठा आणि समर्पण दिसून येते.

 "फक्त नावाचाच नाही मी दिवाकर

या बघा केंव्हातरी दिव्यत्व माझे"

या शेरामधून गझलकार लोकांना त्याचे दिव्यत्व अनुभवण्यास सांगतो, म्हणजे त्याच्यातील कर्तृत्व आणि क्षमता पाहण्यास सांगतो.कवी लोकांना त्याच्या नावावरून त्याची ओळख न करता, त्याच्या कर्तृत्वाने त्याची ओळख करावी असे सांगतो. जेणेकरून लोकांना त्याची खरी ओळख होईल.

"कालचे जे फरार आरोपी

आज त्यांनीच कायदा केला"

जेव्हा गुन्हेगारच कायदा बनवण्याचा प्रयत्न करतात, तेव्हा समाजात अराजकता निर्माण होते.या घटनेतून समाजातील नैतिक मूल्यांचा ऱ्हास दिसून येतो. या घटनेमुळे न्यायव्यवस्थेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण होते.थोडक्यात, कवीला या ओळीतून समाजात कायदा आणि सुव्यवस्था कशी ढासळत चालली आहे, हे सांगायचे आहे.

"सुट्या शेरातही माझ्या दिसावा राबता 'त्याचा'

अशा बेदाग गझलेच्या इथे शोधात आहे मी"

कवीला आपल्या कलेतून काहीतरी शाश्वत आणि शुद्ध व्यक्त करायचे आहे. त्याची कलात्मक तळमळ या ओळीतून स्पष्ट होते.गझलकाराचे भावविश्व खूप व्यापक आणि गहन असल्याचे दिसून येते.बेदाग गझलेच्या शोधात" असणे म्हणजे निर्दोष, शुद्ध आणि अस्सल कलाकृतीची निर्मिती करण्याची इच्छा दर्शवते.

"निरागस वाटते जे लेकरू मजला विधात्याचे

कुणाला राम, येशू,बुद्ध, नानक वाटते आहे"

कवीला एका लहान मुलामध्येच देव दिसतो. लहान मुलांमध्ये कोणत्याही प्रकारचा भेदभाव नसतो. त्यांच्यात फक्त निरागसता असते. कवीने या निरागसतेलाच महत्त्व दिले आहे.कवीने मानवता, सर्वधर्मसमभाव आणि एकतेचा संदेश दिला आहे.

 "चाकू, सूरी कशाला बगलेत ठेव पुस्तक

राहील मग धडावर केवळ तुझेच मस्तक"

शस्त्रांपेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ आहे, हे या ओळीतून दिसून येते.थोडक्यात, गझलकाराला हिंसेऐवजी ज्ञानाचा मार्ग अवलंबण्याचे आवाहन करायचे आहे.

 "निरंतर हाक देतो मी ,मिळेना साद गझलेची ,

तरी आतून का माझ्या व्यथा दिनरात हंबरते"

गझलकाराच्या मनात संवेदनांचा कल्लोळ आहे. त्याला आपल्या भावनांना शब्दांत मांडायचे आहे.मतितार्थ, गझलकाराच्या मनात कलात्मक तळमळ, व्यथा, वेदना, अस्वस्थता, अगतिकता आणि अंतर्मनातील संघर्ष आहे.

 "थांबणाऱ्याला कुठे ज्ञात असते

शेवटा नंतर सुरुवात असते"

कोणत्याही गोष्टीचा शेवट म्हणजे पूर्णविराम नव्हे, तर तो एक नवीन सुरुवात असतो, हे जीवनचक्राचे सत्य आहे.या ओळीतून मानवी जीवनातील आशा-निराशा, प्रयत्न-अपयश आणि सकारात्मक दृष्टिकोन यांसारख्या अनेक पैलूंची मानसशास्त्रीय उकल होते.

 "तो कलावंत खास जातीचा

आज उरलाय फक्त जातीचा"

जातीवर आधारित भेदभाव दूर करून कलाकाराला त्याच्या कलेमुळे ओळखले जावे, यासाठी सामाजिक परिवर्तनाची गरज आहे.

या शेरातून जातीचे राजकारण, कलाकाराचे संकुचित स्वरूप, कला आणि अस्मिता यांचा संघर्ष, जातीवर आधारित भेदभाव, कलात्मक स्वातंत्र्यावर मर्यादा आणि सामाजिक परिवर्तनाची गरज यांसारख्या सामाजिक मुद्द्यांवर प्रकाश टाकला आहे.

"ना पालखीत दिसतो ना कीर्तनात दिसतो,

विठ्ठल मला निरंतर विद्यालयात दिसतो"

गझलकार स्वतः एक विद्यार्थीप्रिय शिक्षक आहेत. शिक्षण किती महत्त्वाचे आहे, हे त्यांना सांगायचे आहे. शिक्षकाच्या मते, शिक्षण हेच खरे ज्ञान आहे.'विठ्ठल' म्हणजे ज्ञान आणि ते ज्ञान त्यांना शाळेत मिळते.शिक्षकाची शाळेवर आणि विद्यार्थ्यांवर किती निष्ठा आहे, हे या ओळीतून दिसते.शिक्षकाला शाळेतच देव दिसतो, याचा अर्थ विद्यार्थ्यांमध्येच त्यांना देव दिसतो.प्रस्तूत गझलेतून शिक्षकाची एक वेगळीच ओळख समोर येते.

 "शेर एकच लिहायचा आहे

ज्यात येईल सार जन्माचे"

गझलकाराला जीवनाचा अर्थ शोधायचा आहे. त्यांना जीवनाचे सार एकाच शेरात मांडून लोकांना जीवनाचा अर्थ समजावून सांगायचा आहे.एकाच शेरात जीवनाचे सार मांडणे हे खूप कठीण आहे. यातून गझलकाराच्या भावनांची तीव्रता दिसून येते.एकाच शेरात जीवनाचे सार मांडणे हे कलात्मक आव्हान आहे.ते आव्हान गझलकार दिवाकर जोशी सक्षमपणे पेलताना दिसतात.

"बहुतेक वेदनेला फुटला असेल फाटा

आजन्म जीवघेणा सलतो उरात काटा"

या शेरमध्ये कवीच्या वेदनेची तीव्रता आणि त्यातून निर्माण झालेली आर्तता स्पष्टपणे जाणवते. 'वेदनेला फाटा फुटणे' आणि 'उरात काटा सलणे' या प्रतिमांमधून कवीच्या दुःखाची खोली आणि ते दुःख किती चिरकाल टिकणारे आहे, हे दिसून येते. हे शब्द वाचताना वाचकाच्या मनातही सहानुभूती आणि वेदनेची भावना निर्माण होते.

"झोपली आहेत सारी माणसे

मी कुणासाठी निरर्थक जगतो?"

वरील शेरात कवीने स्वतःची व्यथा मांडली आहे. समाजात सर्वजण स्वार्थात आणि आत्मकेंद्रित जीवनात मग्न आहेत. त्यांना समाजातील समस्यांची जाणीव नाही. कवी मात्र या समस्यांविषयी संवेदनशील आहे. तो समाजाला जागे करण्याचा प्रयत्न करत आहे, पण त्याला कोणी प्रतिसाद देत नाही. त्यामुळे कवी निराश होतो आणि त्याला आपले जीवन निरर्थक वाटते.असे असले तरीही

कवी-गझलकार, कलावंत हा जागल्या असतो, हे वरील शेरातून स्पष्ट होते. कवी आपल्या कलाकृतीतून समाजाला जागे करण्याचा प्रयत्न करतो. तो समाजातील अन्याय आणि वाईट गोष्टींवर टीका करतो आणि लोकांना चांगले जीवन जगण्यासाठी प्रेरित करतो.गझलकार दिवाकर जोशी खऱ्या अर्थाने जागृत गझलकार आहेत.

 "याहुनी मोठी अपेक्षा मी अता ठेवू कशी?

ही गझल माझी तिनेही वाचली आहे म्हणे"

गझलकाराने आपल्या गझलेबद्दल आनंद आणि समाधानाची भावना व्यक्त केली आहे. "ही गझल माझी तिनेही वाचली आहे म्हणे" या ओळीतून गझलकाराच्या मनात असलेली एक विशेष व्यक्तीने त्याची गझल वाचल्याचा आनंद व्यक्त होतो. ही व्यक्ती गझलकारासाठी खूप महत्त्वाची आहे आणि तिने गझल वाचल्याने गझलकाराला खूप आनंद झाला आहे."याहुनी मोठी अपेक्षा मी अता ठेवू कशी?" या ओळीतून गझलकाराची कृतज्ञता आणि समाधान दिसून येते. 

असे असले तरी रसिक-वाचकांना गझलकार दिवाकर जोशी यांच्याकडून नवनिर्मितीची अपेक्षा आहे.'सलतो उरात काटा'या पहिल्याच गझलसंग्रहाने या अपेक्षा वाढविल्या आहेत.

"वेस शहराच्या मधोमध येऊन म्हणते

हरवलेले गाव माझे सापडत नाही"

ही गझल ग्रामीण आणि शहरी जीवनातील भावना, ओढ आणि वास्तवाचे सुंदर चित्रण करतो. 'वेस' हे गावाचे प्रतीक आहे. शहराच्या गजबजाटात हरवलेली 'वेस' आपल्या हरवलेल्या गावाला शोधत आहे. ही ओळ ग्रामीण जीवनाबद्दलची तीव्र ओढ दर्शवते.शहरात माणूस आपली ओळख हरवून बसतो. त्याला आपली संस्कृती आणि परंपरा विसरावी लागते.शहरात माणूस भौतिकदृष्ट्या प्रगत झाला असला, तरी तो मानसिकदृष्ट्या एकाकी झाला आहे, हे यातून स्पष्ट होते.

गझलकार म्हणतो, "बीज आहे वादळाचे, पण स्वतःचे शेत नाही." याचा अर्थ असा की, एखाद्या व्यक्तीमध्ये प्रचंड क्षमता आणि विचार आहेत, जे समाजावर मोठा परिणाम करू शकतात. पण त्याच्याकडे स्वतःची सत्ता किंवा अधिकार नाही. म्हणजे, त्याच्याकडे वादळ निर्माण करण्याची क्षमता आहे, पण त्यासाठी स्वतःची जमीन नाही.

"जे पेरतात तुमच्या अंधार भोवताली, 

देतील तेच नंतर हातामधे मशाली."

कवी आपल्याला नकारात्मक परिस्थितीतही सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवण्यास प्रवृत्त करतो. कोणत्याही परिस्थितीत खचून न जाता, त्यातून काहीतरी चांगले शिकण्याचा प्रयत्न करा, असा संदेश कवी या ओळींमधून देतो.

"राख दिसते भोवताली माझ्या चितेची,

एक ठिणगी त्यातूनही बंड करते"

गझलकार या ओळींमधून त्यांच्या जीवनातील संघर्ष आणि त्यातून मिळणारी प्रेरणा व्यक्त करतात. त्यांची बंडखोर वृत्ती आणि लढाऊ बाणा आपल्याला अडचणींना न घाबरता, त्यांच्या विरोधात लढण्याची प्रेरणा देतात.

"बोलत असतो कुणीतरी क्रांतीची भाषा

कुठे तरी नेटाने चळवळ होतच असते" 

या ओळींमधून कवीला हे सांगायचे आहे की, समाजात नेहमीच क्रांतीची इच्छा असणारे आणि बदलासाठी प्रयत्न करणारे लोक असतात. त्यांच्या प्रयत्नांमुळेच समाजात सकारात्मक बदल घडतात.

"जात मागोमाग आली आडनावाच्या

मारला शिक्का तिने माझ्या कपाळावर"

जाती-जाणिवा कशा प्रकारे व्यक्तीच्या जीवनावर प्रभाव टाकतात आणि सामाजिक भेदभावाला जन्म देतात, हे दिसून येते.

"ओठात नाव त्याच्या शाहू, फुले, भिमाचे

पत्नीस वाटतो पण अवतार तो मनूचा"

या ओळींमधून दिसून येते की, तो माणूस समाजात पुरोगामी विचारांचा असल्याचे दाखवतो. तो समाजसुधारकांची नावे घेऊन समानता आणि न्यायाबद्दल बोलतो.पण ,घरात स्त्रीला हीन वागणूक देतो.पुरुषांच्या दुटप्पी भूमिकेवर येथे प्रकाश टाकला आहे. बाहेर पुरोगामी विचार आणि घरात प्रतिगामी विचार, अशी त्यांची वागणूक असते.

"तोडले मी चाळ जेव्हा वंचनांचे

रंग भरला मग नव्याने लावणीला"

 या ओळींमधून व्यक्तीला आपल्या जीवनातील नकारात्मक गोष्टींचा त्याग करून नवीन सुरुवात करण्याचा आणि जीवनात सकारात्मक बदल घडवण्याचा संदेश दिला आहे.

"भाळावरल्या रेषा खोडत डस्टर झालो आहे

'गुरुजी'होणे जमले नाही, मास्तर झाली आहे"

जीवनात नेहमीच आदर्श बनणे शक्य नसते, पण साधेपणाने जगणे आणि इतरांना मदत करणे महत्त्वाचे आहे, हे ते सांगतात.

"लोक विकतात जेव्हा मते आपली

भोगते मग इथे 'लोकशाही'मरण"

या ओळींमधून कवीने लोकशाहीतील एक गंभीर समस्या मांडली आहे आणि नागरिकांना आपल्या जबाबदारीची जाणीव करून दिली आहे.

"संसार सागराच्या गर्तेत नाव माझी 

मी शोधतो किनारा, बाकी मजेत आहे"

प्रस्तुत ओळीतून एक प्रकारचा उपरोधिक भाव व्यक्त होतो.गझलसूर्य सुरेश भट यांची भाषाही साधी, सरळ आणि स्पष्ट होती, पण त्यात उपरोधिकता आणि धार असे.तीच शब्दकळा येथे आढळते.

"जन्मते कविता खरी तेव्हाच उदरी

काळजावर घाव जेव्हा खोल होतो"

जेव्हा कवीच्या हृदयाला खोलवर वेदना होतात, तेव्हाच त्याच्यातून खरी कविता जन्म घेते. जीवनातील दुःख, वेदना, संघर्ष आणि अनुभव हेच कवितेचे खरे स्रोत असतात.

"का बघत नाही कुणीही आतून चेहरा माझा

फक्त वरच्या मुखवट्यावर ठोकताळा होत आहे"

 सदरील ओळींमधून कवीने लोकांच्या उथळ वागणुकीमुळे होणारी वेदना आणि संवेदनशीलता व्यक्त केली आहे.

"औषध म्हणू तुला की दुःखावरी उतारा

देऊ नकोस गझले इतकी नशा निराळी"

 या ओळींमधून गझलेचं महत्त्व आणि कवीच्या जीवनातील तिची भूमिका स्पष्ट होते.कवीची गझलेवरील नितांत श्रद्धा दिसून येते. गझल कवीसाठी केवळ मनोरंजन किंवा कलाकृती नसून, ती त्याच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.हे या शेरातून प्रतित होते.

 "सलतो उरात काटा" ही दिवाकर जोशींची एक उत्कृष्ट निर्मिती आहे.कवीने आपल्या प्रतिभेच्या जोरावर मानवी जीवनातील वेदना आणि भावनांना सुंदरपणे शब्दांत गुंफले आहे.ही गझल वाचकांना नक्कीच आवडेल आणि त्यांच्या मनात घर करेल.

 "सलतो उरात काटा"हे समर्पक शीर्षक मनाला चटका लावून जाते.नसानसातून वाहणाऱ्या जन्मदात्या आई-दादांच्या स्मृतीस अर्पण केलेली गझलांजली,ख्यातनाम गझलकार वैभव कुलकर्णी(वैवकु) यांनी गझलपंढरीतून प्रसादरूपी दिलेली अर्थपूर्ण प्रस्तावना,अष्टपैलू साहित्यिक प्रभाकर साळेगावकर यांच्या आशीर्वादरूपी शुभेच्छा,गझल ज्यांचा श्वास आणि ध्यास आहे असे सुप्रसिद्ध गझलकार नितीन देशमुख यांची खंबीर पाठराखण,आशय गडद करणारं चित्रकार संतोष घोंगडे यांचं मुखपृष्ठ आणि मराठी साहित्य विश्वात मोलाची भर घालणारे तुळजापूरचे दास पाटील यांचे समग्र प्रकाशन, बेदाग गझलेच्या शोधातील गझलयात्री दिवाकर जोशी यांच्या 'सलतो उरात काटा या गझल संग्रहाचं सर्वार्थाने वैभव आहे.

प्रा. डॉ. सिद्धार्थ तायडे

नाट्यशास्त्र विभागप्रमुख,

संत रामदास महाविद्यालय,घनसावंगी जि. जालना. संवाद:९८२२८३६६७५