प्रा.डॉ. सिद्धार्थ तायडे यांचा विशेष लेख>>>>>तृतीय रत्न: शतकानुशतके घुमणारा ज्ञानाचा एल्गार!

तृतीय रत्न: शतकानुशतके घुमणारा ज्ञानाचा एल्गार

महात्मा जोतीराव गोविंदराव फुले हे केवळ एक युगपुरुष नव्हते, तर ते एक अत्यंत प्रभावी समाजसुधारक, विचारवंत आणि लेखकही होते. त्यांनी आपल्या लेखणीच्या माध्यमातून समाजातील रूढ अंधश्रद्धा, जातीय भेद आणि अन्यायकारक प्रथांवर कठोर प्रहार केले. ‘तृतीय रत्न’ हे त्यांचे 1855 मध्ये प्रकाशित झालेले महत्त्वपूर्ण सामाजिक नाटक याच प्रयत्नांचा ज्वलंत भाग आहे. हे नाटक तत्कालीन सामाजिक वास्तवाचे भेदक चित्रण करते आणि ब्राह्मणी पुरोहितशाहीच्या शोषणावर व समाजाला पोखरणाऱ्या अज्ञानावर कठोर टीका करते. ‘तृतीय रत्न’चा चिकित्सक अभ्यास करणे आजच्या परिस्थितीतही अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण या नाटकाने उपस्थित केलेल्या अनेक सामाजिक समस्या आजही कोणत्या ना कोणत्या स्वरूपात आपल्या समाजात अस्तित्वात आहेत.  ‘तृतीय रत्न’ या नाटकाचा चिकित्सक अभ्यास करून त्याच्या सामाजिक, ऐतिहासिक आणि समकालीन महत्त्वाचा शोध घेणे कालसुसंगत आहे.

*नाटकाचा सामाजिक-ऐतिहासिक संदर्भ:-*

‘तृतीय रत्न’ ज्या काळात साकारले, तो काळ महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि धार्मिक इतिहासातील एक निर्णायक टप्पा होता. पेशवाईच्या पतनानंतर ब्रिटिश राजवट स्थिर झाली असली तरी, समाजातील जातीय उतरंड आणि धार्मिक कर्मकांडांचे निर्विवाद वर्चस्व अजूनही कायम होते. ब्राह्मणी पुरोहितशाहीने समाजात आपले मजबूत स्थान टिकवून ठेवले होते आणि ती सामान्य जनतेचे आर्थिक, मानसिक आणि सामाजिक शोषण करत होती. स्त्रिया आणि शूद्रातिशूद्र शिक्षणाच्या प्रकाशापासून पूर्णपणे वंचित होते आणि त्यांना अनगिनत सामाजिक बंधनांच्या जाळ्यात जखडले गेले होते. याच अन्यायकारक पार्श्वभूमीवर महात्मा फुले यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना करून समाजाला अन्यायविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी आणि जागृत करण्याचे महत्त्वपूर्ण कार्य हाती घेतले. ‘तृतीय रत्न’ हे नाटक त्यांच्या याच व्यापक सामाजिक प्रबोधनाच्या उदात्त कार्याचा एक अविभाज्य भाग आहे.

*नाटकाचे कथानक आणि पात्रयोजना:-*

‘तृतीय रत्न’ हे एक संक्षिप्त परंतु अत्यंत प्रभावी नाटक आहे, ज्यामध्ये मर्यादित परंतु बोलकी पात्रे आहेत. नाटकाची कथा एका गरीब आणि निष्पाप शेतकरी कुटुंबाच्या भोवती फिरते. हे कुटुंब धार्मिक कर्मकांडांवर आणि गावातल्या पुरोहितांच्या शब्दांवर पूर्णपणे विश्वास ठेवते. याच गावात एक धूर्त आणि स्वार्थी पुरोहित (भट) वास्तव्यास असतो, जो या कुटुंबाच्या अज्ञानाचा आणि गाढ श्रद्धेचा निर्दयपणे गैरफायदा घेतो. तो वेगवेगळ्या धार्मिक विधींच्या नावाखाली त्यांच्याकडून वारंवार पैसे उकळतो आणि त्यांना कायमस्वरूपी अंधश्रद्धेच्या गर्तेत ढकलून ठेवतो.

'नाटकातील प्रमुख पात्रे' खालीलप्रमाणे आहेत:

  'शेतकरी:' गरीब, प्रामाणिक परंतु भोळा आणि धार्मिक वृत्तीचा माणूस, जो पुरोहितांच्या कपटपूर्ण फसवणुकीला सहज बळी पडतो.

 'शेतकऱ्याची पत्नी:' आपल्या पतीप्रमाणेच धार्मिक आणि कोणतीही शहानिशा न करता अंधश्रद्धेवर विश्वास ठेवणारी स्त्री.

 'पुरोहित (भट)': अत्यंत धूर्त, स्वार्थी आणि समाजातील गरीब व अशिक्षित लोकांचे शोषण करणारा धार्मिक पुढारी, जो आपल्या स्वार्थासाठी धर्माचा गैरवापर करतो.

  'ख्रिस्ती धर्मोपदेशक:' आधुनिक विचारांनी प्रेरित आणि सत्यशोधक समाजाच्या प्रगतीशील विचारांनी प्रभावित झालेला एक जागरूक तरुण, जो शेतकऱ्याला आणि त्याच्या कुटुंबाला समाजातील सत्य परिस्थितीची जाणीव करून देतो आणि त्यांना अज्ञानाच्या अंधारातून बाहेर काढण्याचा प्रयत्न करतो.

नाटकाची कथा पुरोहितांच्या कपटकारस्थानांभोवती आणि त्यातून गरीब शेतकऱ्याच्या कुटुंबाला सोसाव्या लागणाऱ्या असह्य आर्थिक आणि मानसिक त्रासाभोवती फिरते. जेव्हा शिक्षित तरुण त्यांच्या जीवनात प्रवेश करतो आणि त्यांना सत्य परिस्थितीची जाणीव करून देतो व अंधश्रद्धेपासून दूर राहण्याचा मोलाचा सल्ला देतो, तेव्हा नाटकाला एक महत्त्वपूर्ण आणि सकारात्मक वळण मिळते.

 *नाटकातील प्रमुख सामाजिक विचार:-*

‘तृतीय रत्न’ या नाटकात महात्मा फुले यांनी अनेक महत्त्वपूर्ण आणि दूरगामी सामाजिक विचारांना प्रभावीपणे वाचा फोडली आहे. हे नाटक पुरोहितशाहीच्या समाजाला पोखरणाऱ्या शोषणावर केलेली एक कठोर टीका आहे. पुरोहित धार्मिक विधींच्या नावाखाली गरीब आणि अशिक्षित लोकांकडून अमाप पैसे उकळतात आणि त्यांचे निर्दय आर्थिक शोषण करतात. महात्मा फुले यांनी नाटकात पुरोहितांना ‘ढोंगी’ आणि ‘पाखंडी’ म्हणून अत्यंत प्रभावीपणे चित्रित केले आहे.

 हे नाटक समाजात खोलवर रुजलेल्या अंधश्रद्धा आणि अज्ञानाच्या अंधकारमय जगावर प्रकाश टाकते. धार्मिक कर्मकांड आणि रूढींच्या नावाखाली सामान्य लोकांना कशा प्रकारे फसवले जाते, याचे हृदयद्रावक चित्रण या नाटकात आहे. शिक्षणाच्या अभावामुळे लोक पुरोहितांच्या बोलण्यावर कोणताही विचार न करता सहजपणे विश्वास ठेवतात, हे सत्य महात्मा फुले यांनी अत्यंत स्पष्टपणे दाखवले आहे.

 नाटकातील सुशिक्षित तरुण(ख्रिस्ती धर्मोपदेशक) शिक्षणाचे अमूल्य महत्त्व प्रभावीपणे पटवून देतो. शिक्षणामुळे लोकांना सत्य आणि असत्य यांच्यातील भेद स्पष्टपणे कळतो आणि त्यामुळे ते कोणत्याही प्रकारच्या शोषणाला बळी पडत नाहीत, असा महत्त्वपूर्ण विचार महात्मा फुले यांनी या नाटकातून मांडला आहे. ‘विद्येविना मती गेली, मतीविना नीती गेली, नीतीविना गती गेली’ हे त्यांचे अजरामर वचन याच महत्त्वपूर्ण विचारांना अधिक बळकटी देते.जरी हे नाटक थेट जातीय भेदभावावर केंद्रित नसले तरी, पुरोहितशाहीचे समाजात असलेले निर्विवाद वर्चस्व आणि शूद्रातिशूद्रांचे होणारे असह्य शोषण हे त्या काळातील जातीय व्यवस्थेचेच अपरिहार्य अंग होते. त्यामुळे अप्रत्यक्षपणे परंतु अत्यंत प्रभावीपणे या नाटकाच्या माध्यमातून जातीय भेदभावावरही कठोर टीका केली जाते.महात्मा फुले यांनी समाजातील लोकांना कोणतीही गोष्ट डोळे झाकून न स्वीकारता तार्किक आणि वैज्ञानिक दृष्टिकोन अंगीकारण्याचे कळकळीचे आवाहन केले आहे. नाटकातील सुशिक्षित तरुण याच प्रगतीशील दृष्टिकोनाचे प्रतिनिधित्व करतो.

*नाटकाचे वाड्मयीन मूल्यमापन:-*

‘तृतीय रत्न’ या नाटकाची भाषा अत्यंत साधी, सोपी आणि सामान्य माणसांना सहजपणे आकलन होणारी आहे. महात्मा फुले यांनी दैनंदिन जीवनातील लोकभाषेचा अत्यंत प्रभावी वापर केला आहे, ज्यामुळे हे नाटक त्या काळातील सामान्य जनतेपर्यंत थेट पोहोचण्यास मदत झाली. नाटकातील संवाद थेट, स्पष्ट आणि रोखठोक आहेत, ज्यामुळे पुरोहितशाहीवरील त्यांची तीव्र टीका अधिक प्रभावीपणे लोकांपर्यंत पोहोचते. या नाटकामध्ये विनोदी आणि उपरोधिक शैलीचाही अत्यंत कुशलतेने वापर केला आहे, ज्यामुळे गंभीर सामाजिक विषयांनाही सहजपणे हाताळता आले आहे आणि ते अधिक प्रभावीपणे लोकांपर्यंत पोहोचले आहेत.

*‘तृतीय रत्न’चे महत्त्व आणि त्याची समकालीनता:-*

‘तृतीय रत्न’ हे नाटक केवळ त्या काळातील समाजाचे वास्तववादी चित्रण करणारे एक ऐतिहासिक महत्त्वाचे दस्तावेज नाही, तर ते आजही अनेक महत्त्वपूर्ण अर्थांनी अत्यंत महत्त्वाचे आणि समकालीन आहे. आजही आपल्या समाजात अनेक प्रकारच्या हानिकारक अंधश्रद्धा आणि धार्मिक कर्मकांड मोठ्या प्रमाणावर प्रचलित आहेत, ज्यांच्या माध्यमातून आजही गरीब आणि अशिक्षित लोकांचे निर्दय शोषण केले जाते. ‘तृतीय रत्न’ आजही या सर्व प्रकारच्या शोषणाविरुद्ध आवाज उठवण्याची आणि लढण्याची महत्त्वपूर्ण प्रेरणा देते. शिक्षणाचे महत्त्व आजही निर्विवाद आणि अपरिवर्तनीय आहे. शिक्षणामुळेच व्यक्तीला योग्य आणि अयोग्य, सत्य आणि असत्य यांच्यातील सूक्ष्म फरक कळतो आणि त्यामुळे तो कोणत्याही प्रकारच्या फसवणुकीला बळी पडत नाही. ‘तृतीय रत्न’ शिक्षणाच्या याच अनमोल महत्त्वाची आजही आपल्याला जाणीव करून देते.जरी आज पुरोहितशाहीचे स्वरूप काही प्रमाणात बदलले असले तरी, धार्मिकतेच्या नावाखाली भोळ्याभाबड्या लोकांचे शोषण करण्याचे अनेक प्रकार आजही समाजात मोठ्या प्रमाणावर दिसून येतात. ‘तृतीय रत्न’ अशा सर्व धोकेदायक प्रवृत्तींविरुद्ध आजही आपल्याला सावध राहण्याचा महत्त्वपूर्ण संदेश देते.‘तृतीय रत्न’ सामाजिक प्रबोधनाच्या शाश्वत महत्त्वावर जोर देते. समाजात वेळोवेळी सुधारणा घडवून आणण्यासाठी आणि समाजातील अन्याय व विषमता दूर करण्यासाठी प्रभावी सामाजिक प्रबोधनाची गरज असते, हे महत्त्वपूर्ण सत्य हे नाटक आजही आपल्याला शिकवते.

*तृतीय रत्न: काही मर्यादा:-*

‘तृतीय रत्न’चा चिकित्सक अभ्यास करताना काही मर्यादा आणि टीकात्मक दृष्टिकोन विचारात घेणे आवश्यक आहे काही अभ्यासक आणि समीक्षक असा युक्तिवाद करू शकतात की या नाटकात पुरोहितांचे चित्रण काहीसे एकांगी आणि पूर्णपणे नकारात्मक आहे. समाजात सर्वच पुरोहित शोषक आणि ढोंगी नसतात, हे सत्य लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.नाटकाची कथा अतिशय सरळ आणि थेट आहे. यात नाट्यमयतेचा आणि कथानकाच्या गुंतागुंतीचा अभाव जाणवतो. तथापि, महात्मा फुले यांचा प्रमुख उद्देश सामाजिक संदेश देणे हा असल्याने त्यांनी कथेला अधिक सोपे ठेवले असावे.नाटकातील पात्रे विशिष्ट सामाजिक गटांचे प्रतिनिधित्व करतात. त्यामुळे काहीवेळा ती व्यक्तिमत्त्वांपेक्षा अधिक स्टिरिओ टाइप वाटू शकतात.

या काही मर्यादा असूनही ‘तृतीय रत्न’चे सामाजिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व निर्विवाद आहे. हे नाटक महात्मा फुले यांच्या व्यापक सामाजिक सुधारणेच्या दृष्टिकोनाचा आणि त्यांच्या प्रभावी व थेट लेखनशैलीचा एक उत्कृष्ट आणि ज्वलंत नमुना आहे.

महात्मा फुले यांचे ‘तृतीय रत्न’ हे एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण सामाजिक नाटक आहे. ते तत्कालीन समाजातील खोलवर रुजलेल्या अंधश्रद्धा, पुरोहितशाहीचे निर्दय शोषण आणि समाजाला पोखरणाऱ्या अज्ञानाचे अत्यंत प्रभावी चित्रण करते. शिक्षणाचे अनमोल महत्त्व आणि तार्किक दृष्टिकोनाची नितांत गरज यावर ते अत्यंत प्रभावीपणे जोर देते. आजही हे नाटक सामाजिक प्रबोधनाच्या कार्यासाठी आणि समाजातील शोषणाविरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी एक शक्तिशाली प्रेरणास्रोत आहे. याचा चिकित्सक अभ्यास करणे आपल्याला भूतकाळातील गंभीर सामाजिक समस्यांची जाणीव करून देते आणि वर्तमानातील अनेक जटिल प्रश्नांची प्रभावी उत्तरे शोधण्यास बहुमोल मदत करते. ‘तृतीय रत्न’ हे केवळ एक नाटक नसून ते एका महान समाजसुधारकाच्या सामाजिक परिवर्तनाच्या उदात्त ध्येयाचा एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि अविभाज्य भाग आहे.'तृतीय रत्न'   शतकानुशतके घुमणारा ज्ञानाचा एल्गार आहे.

✍️ प्रा. डॉ. सिद्धार्थ तायडे

नाट्यशास्त्र विभागप्रमुख, संत रामदास महाविद्यालय,घनसावंगी.

मो.9822836675