प्रा.डॉ. सिद्धार्थ तायडे यांचा विशेष लेख...

 अष्टपैलू बडे नाना: एक माणुसकीचं झाड

  ज्यांनी आपल्या अष्टपैलू प्रतिभेने आणि निरपेक्ष वृत्तीने अनेकांच्या आयुष्यात सकारात्मक बदल घडवले आहेत असे व्यक्तिमत्त्व म्हणजे ज्येष्ठ साहित्यिक नागनाथ(नाना)बडे. नाना हे केवळ एक नाव नाही, तर ते उत्तम शिक्षक, उपक्रमशील केंद्रप्रमुख, तरल कवी, भावस्पर्शी कथाकार, हरहुन्नरी कलावंत, एक चांगला माणूस, कुशल संघटक, पक्षीमित्र, आदर्श पिता, पती, पुत्र, सासरा, आजोबा, बंधू, सुहृदयी मित्र आणि खऱ्या अर्थाने माणुसकीचं झाड आहेत. त्यांच्या या विविध भूमिकांमधून त्यांनी समाजाच्या वेगवेगळ्या स्तरांवर आपला अमिट ठसा उमटवला आहे.

*प्रतिभावंत ग्रामीण साहित्यिक:* महाराष्ट्राला ठाऊक असलेलं नाव

नागनाथ बडे, हे नाव महाराष्ट्राला प्रतिभावंत ग्रामीण साहित्यिक म्हणून परिचित आहे. मराठवाड्यात नवसाहित्यिकांची एक मोठी पिढी ज्यांच्यामुळे उभी राहिली, त्यात नानांचं नाव अग्रस्थानी आहे. त्यांच्या लेखनात एक सोज्जवळ व सात्विक वृत्तीचा अभ्यासक दडलेला दिसतो. समाजातील आपला भवताल सुखी, समृद्ध आणि समाधानी रहावा यासाठी नाना नेहमीच प्रयत्नशील राहिले आहेत. आपल्या स्नेह्यांना सर्व प्रकारची मदत करण्यात ते नेहमीच अग्रेसर असतात, याच कारणामुळे ते सर्वांना प्रिय आहेत.

नानांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे, शिक्षण, कला, साहित्य आणि संस्कृती या क्षेत्रांतील जास्तीत जास्त लोकांना त्यांनी आप्तांसारखं जोडलं आहे. फार मोजक्या मंडळींना लोकादर, सन्मान आणि विविध अध्यक्षपदं मिळतात, त्यापैकी एक नाना आहेत. अध्यापन आणि विपुल प्रमाणात लेखन करत असतानाच नानांनी महाराष्ट्रातील अनेक नावाजलेल्या साहित्यिकांशी उत्तम संपर्क राखला आहे. आजकाल माणसं एकमेकांपासून दुरावत चालली आहेत असं म्हटलं जातं, पण बडे नानांच्या प्रेमळ चुंबकीय गुरुत्वाकर्षणामुळे त्यांचे गणगोत आणि मित्रमंडळी नेहमीच एकत्र येतात, हे त्यांच्या स्वभावातील माणुसकीचं द्योतक आहे.

ग्रामीण साहित्याला नवी दिशा

नानांच्या माध्यमातून ग्रामीण कथा-कवितेने एक वेगळी वाट शोधली. त्यांच्या साहित्यात शेतकरी जीवनाची जाणीव प्रभावीपणे व्यक्त होते. पांढरपेशी झालर नसलेली ग्रामीण संवेदना ते मांडतात. नानांचे साहित्य अस्सल आणि वास्तववादी आहे. ग्रामीण संवेदना व्यक्त होताना खऱ्या अर्थाने शेतकऱ्यांच्या-कष्टकऱ्यांच्या जीवनाचे, त्यांच्या भावानुभवाचे वास्तववादी दर्शन नानांचे साहित्य घडविते. त्यांच्या लेखणीतून मातीचा गंध, ग्रामीण संस्कृतीचे कंगोरे आणि कष्टकऱ्यांच्या व्यथा-वेदना अत्यंत प्रामाणिकपणे समोर येतात.

जगण्याचा शोध घेणाऱ्या या साहित्यिकाच्या अनेक साहित्यकृतींना ज्येष्ठ साहित्यिक, अनेकांना लिहिते-बोलते करणारे किमयागार आदरणीय आबासाहेब वाघमारे गुरुजी यांनी उत्तम प्रस्तावना लिहून त्यांच्या साहित्यिक गुणांची प्रशंसा केली आहे. हे नानांच्या प्रतिभेची साक्ष आहे.

*बालसाहित्यातील योगदान आणि पुरस्कार:*

नानांनी केवळ प्रौढ साहित्यातच नव्हे, तर बाल साहित्यातही विपुल लेखन करून मोलाची भर घातली आहे. त्यांची बालसाहित्याची निर्मिती लहान मुलांना संस्कार, मूल्ये आणि मनोरंजनासोबतच विचार करण्याची प्रेरणा देते. त्यांच्या या योगदानाबद्दल त्यांना अनेक प्रतिष्ठित पुरस्कार प्रदान करण्यात आले आहेत, जे त्यांच्या साहित्यसेवेची पावती आहे.

*ग्रंथसंपदा आणि सन्मान*:

१) 'अंगण' काव्यसंग्रहास विचारज्योत पाक्षिक रावणगाव,ता.उदगीर देवणी येथे साहित्य ज्योत पुरस्कार.

२) झाले ते झाले(प्रौढांसाठी कथासंग्रह)

३) डोकं चालवा आनंद मिळवा (दोन आवृत्त्या प्रकाशीत)

४) धमाल बालगाणी संग्रहास संत खंडोजी बाबा प्रतिष्ठाण सैदापूर, ता.गेवराईचा बीड जिल्हा 'साहित्यरत्न पुरस्कार'

५) बाल शिदोरी संग्रहास शरद प्रतिभा महिला बचत गट मोरेवाडीचा शेतकरी साहित्य पुरस्कार तसेच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर

कला आकदमी लातूरचा 'बाल साहित्यरत्न पुरस्कार' व समृद्धी प्रकाशन हनुमान नगर हिंगोली यांचा 'बाल

साहित्यरत्न पुरस्कार' प्राप्त झाला आहे.

६) मनातलं गाव

७) माया (कथासंग्रह)

 आगामी काळात प्रकाशित होत आहे.

साप्ताहिक शिक्षण मार्ग आयोजित शिक्षक साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदाचा ही त्यांना बहुमान मिळालेला आहे.यांसह विविध क्षेत्रातील पन्नासहून अधिक पुरस्कारांनी नानाला गौरविण्यात आले आहे.

*कला क्षेत्रातील सहभाग आणि प्रेरणा:*

खऱ्या मैत्रीला वयाचं बंधन नसतं, हे नानांनी अनेकदा सिद्ध केलं आहे. माझ्यासारख्या अनेक कलाकाराला पहिल्याच भेटीत नानांचा सहज स्वभाव आणि निरागसपणा भावला. नानांसोबत लघुपट करत असताना त्यांना खूप काही शिकायला मिळालं. डॉ. तायडे यांनी दिग्दर्शित केलेल्या रानबा गायकवाड लिखित 'पाण्याखालचं पाणी', 'फायनल तिकीट', तसेच डॉ. राजेश इंगोले निर्मित व प्रमोद आडसुळे लिखित 'राधा' या लघुपटांमध्ये नानांनी उत्तम भूमिका साकारल्या आहेत. त्यांच्यातील सहजता, विनोदबुद्धी आणि अभिनयाची जाण त्यांनी या भूमिकांमधून दाखवून दिली आहे.

नानांनी आपल्या स्वभावातील माधुर्य आणि खेळकरपणा अद्यापही कमी होऊ दिलेला नाही. अनेक लोककला त्यांना ज्ञात आहेत.त्यांचा सहवास लाभणं हे खऱ्या अर्थाने मौलिक आहे. अनेकांसाठी नाना एक आदर्श आणि प्रेरणास्रोत आहेत.

*पक्षीमित्र ,निसर्गप्रेमी नाना:*

 आजच्या धकाधकीच्या जीवनात, जिथे माणूस स्वतःच्या गरजांमध्ये गुरफटला आहे, तिथे काही माणसं अशी असतात जी निसर्गाशी आणि मुक्या जीवांच्या गरजांशी एकरूप होऊन जगतात. नागनाथ बडे नाना हे असंच एक व्यक्तिमत्त्व. केवळ एक उत्तम साहित्यिक किंवा शिक्षक म्हणून नाही, तर पक्षीमित्र म्हणूनही ते समाजाला एक अनोखा आदर्श घालून देतात. पक्ष्यांसाठी पाणवठे तयार करून या मुक्या जीवांना आधार देणारे नाना, खऱ्या अर्थाने एक आनंदाचं झाड आहेत.

*पक्ष्यांसाठी पाणवठे: एक निस्वार्थ सेवा:*

नानांना निसर्गाची प्रचंड ओढ आहे, विशेषतः पक्ष्यांबद्दल त्यांच्या मनात एक वेगळाच स्नेह आहे. उन्हाळ्याच्या कडक दिवसांत जेव्हा पाण्याची तीव्र टंचाई जाणवते, तेव्हा पक्ष्यांना पाण्यासाठी वणवण करावी लागते. अनेकदा पाण्यासाठी भटकंती करताना ते आपला जीवही गमावतात. अशा वेळी, नानांसारखे निसर्गप्रेमी पुढे येतात आणि पक्ष्यांसाठी पाणवठ्यांची व्यवस्था करतात. त्यांच्या घराजवळ, अंगणात किंवा शेतात नाना नियमितपणे पाणी भरून ठेवतात, जेणेकरून तहानलेल्या पक्ष्यांना जीवदान मिळेल. ही कृती केवळ पाण्याची सोय नाही, तर ती एका संवेदनशील मनाची, निसर्गाप्रती असलेल्या आदराची आणि मुक्या जीवांबद्दलच्या करुणेची साक्ष आहे.

नानांची ही छोटीशी कृती अनेकांना प्रेरणा देते. त्यांच्यामुळे परिसरातील अनेक पक्षी जीवंत राहतात आणि नानांच्या घरी, त्यांच्या अंगणात किलबिलाट करतात. हा किलबिलाट नानांना असीम आनंद देतो. पक्ष्यांच्या चिवचिवाटात ते स्वतःला हरवून जातात आणि निसर्गाशी संवाद साधतात.

*निसर्गप्रेमी नाना: जीवसृष्टीचे पालक*

नानांचे निसर्गप्रेम केवळ पक्ष्यांपुरते मर्यादित नाही, तर ते एकंदर जीवसृष्टी आणि पर्यावरणाबद्दल जागरूक आहेत. झाडे लावणे, त्यांची निगा राखणे, पाण्याचा अपव्यय टाळणे आणि परिसरातील जैवविविधतेचे रक्षण करणे या गोष्टी ते आपल्या दैनंदिन जीवनात कटाक्षाने पाळतात. त्यांच्या या सवयीतून ते इतरांनाही पर्यावरणाची काळजी घेण्यासाठी प्रोत्साहन देतात. त्यांच्यासाठी निसर्ग म्हणजे केवळ झाडे-झुडपे नाहीत, तर एक जिवंत आणि श्वास घेणारी व्यवस्था आहे, ज्याचा माणूस अविभाज्य भाग आहे.

*आनंदाचं झाड*: नानांच्या आयुष्यात अनेक पैलू आहेत – ते एक यशस्वी साहित्यिक आहेत, उत्तम शिक्षक आहेत, कुटुंबवत्सल व्यक्ती आहेत आणि समाजात आदराने पाहिले जाणारे व्यक्तिमत्व आहेत. पण या सगळ्या पलीकडे, जेव्हा ते पक्ष्यांसाठी काही करतात, तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्यावर एक वेगळंच समाधान आणि आनंद दिसतो. पक्ष्यांचा किलबिलाट, त्यांची मुक्त उड्डाणे त्यांना जीवनाचा खरा अर्थ शिकवतात.

आपल्या कृतीतून ते हेच दाखवून देतात की, खरा आनंद भौतिक सुखांमध्ये नसून, इतरांसाठी काहीतरी करण्यात, विशेषतः निसर्गासाठी आणि मुक्या जीवांना आधार देण्यात असतो. ज्याप्रमाणे एक विशाल वृक्ष अनेकांना सावली देतो, फळे देतो आणि पक्षांना आश्रय देतो, त्याचप्रमाणे नाना आपल्या कृतीने अनेकांच्या आयुष्यात, विशेषतः पक्ष्यांच्या जीवनात, आनंदाची निर्मिती करतात. म्हणूनच, नाना म्हणजे एक आनंदाचं झाड असं म्हटलं तर ते वावगं ठरणार नाही. त्यांच्या या निस्वार्थ सेवेला आणि निसर्गप्रेमास मानाचा मुजरा!

प्रिय नाना, आपली साहित्यसंपदा अविरत फुलत-बहरत राहो, हीच  मंगलकामना! आपल्यासारख्या अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाचा सहवास आणि मार्गदर्शन समाजाला नेहमीच मिळत राहो. आपले जीवन निरामय आणि आनंदी असो. भवतू सब्ब मंगलम...!

प्रा.डॉ. सिद्धार्थ तायडे

(साहित्यिक तथा सिने-नाट्य अभिनेता-लेखक-दिग्दर्शक)9822836675