जगदीश कदम यांची कविता: स्वरूप आणि आस्वाद' - सामाजिक व कृषी संस्कृतीचा मौल्यवान ठेवा
आपल्या लेखणीतून ग्रामीण जीवनाचे, तेथील मातीचे आणि माणसांचे वास्तव चित्रण करणारे साहित्यिक म्हणून प्रा. गणेश मोताळे सर्वपरिचित आहेत. त्यांनी केवळ शब्दांनी नव्हे, तर अनुभवांनी आणि संवेदनशीलतेने ग्रामीण साहित्यात कवी, लेखक आणि संशोधक म्हणून मोलाची भर घातली आहे. आपल्या प्रत्येक कृतीतून, प्रत्येक शब्दात ग्रामीण संस्कृती आणि मूल्यांचे जतन करण्याची त्यांची तळमळ दिसून येते.त्यांचे कार्य हे केवळ साहित्य निर्मितीपुरते मर्यादित नसून, ते ग्रामीण भागातील नवोदितांना प्रेरणा देणारे आणि त्यांना योग्य दिशा देणारे आहे.डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ मराठी भाषा आणि साहित्य विभागाचे प्रमुख तथा प्रसिद्ध कवी-गीतकार साहित्यिक प्रा.डॉ.दासू वैद्य यांच्या मार्गदर्शनाखाली प्रा. गणेश मोताळे यांनी एम. फील. पदवी संपादित केली आहे. त्याच शोध प्रबंधिकेचे हे ग्रंथरूप होय.
प्रा.गणेश मोताळे यांनी साकारलेलं 'जगदीश कदम यांची कविता: स्वरूप आणि आस्वाद' हे पुस्तक कवी जगदीश कदम यांच्या समग्र कवितेचा अभ्यासपूर्ण परिचय करून देते. केवळ जगदीश कदम यांच्या कवितेचे स्वरूप आणि आस्वाद घेणे हा या ग्रंथाचा उद्देश नसून,मराठवाड्यातील मराठी कवितेची परंपरा आणि सामाजिक संदर्भ यांचाही चिकित्सक आढावा घेणे हा महत्त्वपूर्ण भाग आहे.
कवी जगदीश कदम यांच्या काव्य जाणिवांचा चिकित्सक वेध घेण्यासाठी त्यांच्या कवितेची प्रमुख वैशिष्ट्ये आणि त्यातील विविध पैलूंचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे ठरते. जगदीश कदम हे एक ज्येष्ठ साहित्यिक असून त्यांनी कविता, कथा, कादंबरी, नाटक, चरित्र, व्यक्तिचित्र आणि समीक्षा अशा विविध साहित्य प्रकारांत लेखन केले आहे. त्यांचे साहित्य प्रामुख्याने ग्रामीण जीवनाशी आणि त्यातल्या वास्तवाशी जोडलेले आहे.त्यांच्या काव्य जाणिवांचा वेध घेण्यासाठी पुढील प्रमुख मुद्द्यांचा विचार करता येईल:
*ग्रामीण जीवन आणि शेतकऱ्यांचे वास्तव:*
जगदीश कदम यांच्या कवितेचा आत्मा ग्रामीण जीवन आणि शेतकऱ्यांच्या व्यथांमध्ये वसलेला आहे. 'रास आणि गोंडर', 'झाडमाती', 'नामदेव शेतकरी' हे त्यांचे काव्यसंग्रह याची साक्ष देतात. शेतकऱ्यांचे दुःख आणि दैन्य येथे अधोरेखित होते. त्यांची कविता शेतकऱ्यांच्या वाट्याला आलेलं दुःख, त्यांचे वास्तव जगणं, त्यांची आर्थिक दुरवस्था आणि कर्जबाजारीपण अत्यंत प्रभावीपणे मांडते. 'एका जमान्यात इथं होती आबादी आबाद...असा शेतकऱ्याविषयीचा करुण स्वर जगदीश कदमांची कविता आळवते.' हे त्यांच्या कवितेचे एक वैशिष्ट्य आहे.ग्रामीण संस्कृतीचे चित्रण येथे आढळते. शेतीची पडझड, उजाड होत चाललेली ग्रामसंस्कृती, देशोधडीला लागलेले शेतकरी यांचं चित्रण त्यांच्या कवितेत आढळतं.
*बोलीभाषेचा वापर:-* मराठवाड्याच्या ग्रामीण बोलीभाषेचा वापर त्यांच्या कवितेत मोठ्या प्रमाणावर दिसतो. यामुळे कविता अधिक अस्सल आणि वाचकांशी जोडली जाते. शेतकऱ्याच्या बैलाच्या वेदनासुद्धा ते त्याच्याच तोंडून व्यक्त करतात.
*सामाजिक जाणीव आणि उपेक्षित घटकांचा आवाज:* जगदीश कदम यांच्या कवितेत तीव्र सामाजिक जाणीव दिसून येते. ते केवळ दुःख मांडत नाहीत, तर प्रश्नांची उकल करत दिशादर्शनही करतात. वंचित आणि उपेक्षित घटकांचा आवाज: त्यांच्या साहित्याचा सूर 'दुःख सरावे आणि सुख उरावे' असा आहे. ते वंचित माणसांचा आवाज त्यांच्या लेखनातून ऐकवण्याचा प्रयत्न करतात.
*निसर्गाशी असलेले नाते:* त्यांची कविता निसर्गाशी माणसाचं असलेलं नातं आणि निसर्गाच्या बदलाचे माणसावर होणारे परिणामही अधोरेखित करते.
*सामाजिक विसंगतींवर भाष्य:* समाजातल्या विसंगती, नोकरशाहीचा मस्तवालपणाचे ते वास्तववादी चित्रण करतात.
*भाषाशैली आणि अभिव्यक्ती:-*
जगदीश कदम यांची भाषा साधी, सोपी पण अर्थगर्भ आहे. त्यांच्या कवितेवर नागरी संस्कार झाल्याचे दिसून येते, ज्यामुळे कविता एक वेगळा बाज प्राप्त करते.
सहजता आणि *प्रामाणिकपणा:-* त्यांची कविता अत्यंत सहज आणि प्रामाणिकपणे ग्रामीण जीवनातील बारकावे मांडते.
*वास्तववादी चित्रण*:- ते केवळ काल्पनिक गोष्टी रंगवत नाहीत, तर जे वास्तव आहे, ते तंतोतंत रेखाटतात.
संवादात्मकता: काही ठिकाणी त्यांची कविता संवादात्मक शैलीत येते, ज्यामुळे वाचकाला कवितेतील पात्रांशी अधिक जवळीक साधता येते.
वैचारिक बैठक:- जगदीश कदम यांची विचारसरणी परिवर्तनवादी असल्याचे काही ठिकाणी दिसते, पण ती ठोकळेबाज नाही असे ते स्वतः म्हणतात. त्यांच्या साहित्यातून मानवी जगण्याचा शोध, सामाजिक मूल्यभान आणि वर्तमानातील प्रश्नांवर चिंतन दिसून येते.कवी जगदीश कदम यांच्या काव्यलेखन आणि जीवन जाणिवांचा समर्पक वेध प्रा. गणेश मोताळे यांनी प्रस्तुत ग्रंथातून घेतला आहे.
पुस्तकाच्या सुरुवातीला असलेले आकर्षक मुखपृष्ठ एका बैलासोबतच्या शेतकऱ्याचे चित्र रेखाटते, जे वाचकाला ग्रामीण जीवनातील कष्टाळू आणि संघर्षमय वास्तवाची आठवण करून देते. प्रस्तावनेत डॉ. कमलाकर चव्हाण यांनी ग्रंथाच्या अभ्यासाची दिशा स्पष्ट केली आहे, तर लेखक प्रा. गणेश मोताळे यांनी आपल्या मनोगतात कवी जगदीश कदम यांच्या साहित्यिक प्रवासावर आणि त्यांच्या कवितेतील वैशिष्ट्यांवर प्रकाश टाकला आहे.
मराठवाड्याच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमीचा आढावा:
'मराठवाड्यातील मराठी कविता: स्वरूप व परंपरा' या शीर्षकाखाली मराठवाड्याच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक पार्श्वभूमीचा आढावा घेतला आहे. मराठवाड्याची भौगोलिक आणि भाषिक विविधता, येथील राजवटी आणि त्यातून विकसित झालेली मराठी साहित्य परंपरा, संत साहित्य आणि आधुनिक मराठी कवितेपर्यंतचा प्रवास लेखकाने प्रभावीपणे मांडला आहे. मराठवाड्यातील महत्त्वपूर्ण साहित्यिकांचा आणि त्यांच्या कार्याचा उल्लेख या भागात वाचायला मिळतो, ज्यामुळे वाचकाला या साहित्यिक समृद्धीची कल्पना येते.
*कवी जगदीश कदम यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा शोध:*
या ग्रंथात कवी जगदीश कदम यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आणि त्यांच्या साहित्यिक जीवनाचा परिचय करून देण्यात आला आहे. एका सामान्य शेतकरी कुटुंबात जन्मलेल्या कदम यांच्या संघर्षातून त्यांची सामाजिक बांधिलकी कशी विकसित झाली आणि त्यांच्या कवितेतून कशी व्यक्त झाली, याचे समर्पक चित्रण लेखकाने केले आहे. कृषी संस्कृती आणि ग्रामीण जीवनातील वास्तव त्यांच्या कवितेचा केंद्रबिंदू कसा बनला, हे विविध उदाहरणांच्या साहाय्याने स्पष्ट केले आहे.हे या ग्रंथाचे वेगळेपण आहे.
*कवी जगदीश कदम यांच्या समग्र कवितांमधील कृषी जाणीवेचा आणि ग्रामीण जीवनातील बदलांचा वेध :*
कवी जगदीश कदम यांच्या समग्र कवितांमधील कृषी जाणीवेचा आणि ग्रामीण जीवनातील बदलांचा वेध सदरील ग्रंथात घेतला आहे. त्यांच्या 'रास आणि गोंडर', 'झाडमाती', 'नामदेव शेतकरी', 'गाव हाकेच्या अंतरावर' आणि 'ऐसी कळवळ्याची जाती' यांसारख्या काव्यसंग्रहांतील कवितांमधून ग्रामीण जीवनातील वास्तव आणि त्यातील मानवी भावना कशा प्रभावीपणे व्यक्त होतात, याचे विश्लेषण केले आहे.या प्रकरणात लेखकाने कवीच्या अनेक कवितांमधील निवडक ओळी उद्धृत करून त्यांचा अर्थ स्पष्ट केला आहे, ज्यामुळे वाचकाला कवीच्या संवेदनशीलतेची आणि अनुभवांची थेट जाणीव होते. उदाहरणे म्हणून दिलेल्या ओळी शेतकऱ्यांच्या जीवनातील दुःख, संघर्ष, निसर्गाचा लहरीपणा आणि सामाजिक विषमतेवर मार्मिक भाष्य करतात.सामाजिक अराजकतेवर त्यांची कविता प्रहार करते.
*कवी जगदीश कदम यांच्या समग्र कवितांचे वाड्मयीन मूल्यमापन:*
प्रा. गणेश मोताळे यांनी कवी जगदीश कदम यांच्या समग्र कवितांचे वाड्मयीन मूल्यमापन केले आहे. १९६० नंतरच्या मराठी साहित्य क्षेत्रातील ग्रामीण साहित्याच्या महत्त्वाचा उल्लेख करत, कदम यांच्या कवितेतील वेगळेपण आणि तिची समकालीन कवितेतील स्थान स्पष्ट केले आहे. गाव आणि कृषी समाजाला केंद्रस्थानी ठेवून त्यांच्या जीवनातील अस्सल देशीपणा आणि मानवी मूल्यांना कवीने कशा प्रकारे महत्त्व दिले आहे, याचे विश्लेषण केले आहे. वाड्मयीन मूल्यमापनाच्या निकषांच्या आधारे कवीच्या विविध कवितांमधील ग्रामीण जाणीव, सामाजिक जाणीव, कृषी जाणीव, निसर्ग जाणीव आणि विद्रोही जाणीव यांसारख्या विविध पैलूंचा आढावा घेतला आहे.
*कवी जगदीश कदम यांच्या निवडक कवितांचा समावेश:*
सदरील पुस्तकात कवी जगदीश कदम यांच्या निवडक कवितांचा समावेश आहे, ज्यामुळे वाचकाला त्यांच्या काव्यशैलीची आणि विषयांची विविधता अनुभवता येते. 'राख', 'गाव', 'आभाळ', 'माय', 'वादळ', 'वस्ती' आणि 'बळीराजा' यांसारख्या कवितांमधून ग्रामीण जीवनातील सूक्ष्म निरीक्षण, मानवी संबंधांतील गुंतागुंत आणि शेतकऱ्यांच्या व्यथा प्रभावीपणे मांडल्या आहेत. या कविता वाचताना वाचकाला अनेक भावनिक अनुभवांना सामोरे जावे लागते आणि ग्रामीण जीवनातील वास्तवाची अधिक जवळून ओळख होते.कवीचे बहुआयामीत्व त्यांनी अधोरेखित केले आहे.
प्रा. गणेश मोताळे लिखित'जगदीश कदम यांची कविता: स्वरूप आणि आस्वाद' हे पुस्तक केवळ एका कवीच्या कार्याचा परिचय करून देत नाही, तर मराठवाड्यातील मराठी कवितेच्या समृद्ध परंपरेचा आणि येथील सामाजिक-सांस्कृतिक वास्तवाचाही अभ्यासपूर्ण आढावा घेते. प्रा. गणेश मोताळे यांनी केलेले विश्लेषण आणि निवडलेल्या कवितांमुळे हे पुस्तक अभ्यासक, साहित्यिक आणि सामान्य वाचक या सर्वांसाठीच उपयुक्त आहे. लेखकाने सोप्या आणि सहज समजणाऱ्या भाषेत आपले विचार मांडल्यामुळे वाचकाला विषयाची चांगली जाण येते.पुस्तकाच्या अखेरीस लेखकाचा संक्षिप्त परिचय आणि प्रकाशकांसंबंधी माहिती दिली आहे.सर्जनशील चित्रकार संतोष घोंगडे यांचे आकर्षक मुखपृष्ठ आणि निर्मल प्रकाशन, नांदेड यांचे उत्तम प्रकाशन यामुळे पुस्तकाला एक चांगली गुणवत्ता लाभली आहे. डॉ. कमलाकर चव्हाण यांनी लेखकाच्या कार्याचे केलेले कौतुक पुस्तकाच्या महत्त्वाला अधिक उजाळा देते.'जगदीश कदम यांची कविता: स्वरूप आणि आस्वाद' हे पुस्तक मराठवाड्यातील एका महत्त्वपूर्ण कवीच्या कवितेचा आणि तेथील सामाजिक-सांस्कृतिक जीवनाचा अभ्यास करण्यासाठी एक मौल्यवान ठेवा आहे.ज्येष्ठ साहित्यिक-समीक्षक प्रा. डॉ. प्रल्हाद लुलेकर यांचेही अनमोल मार्गदर्शन लेखक प्रा. गणेश मोताळे यांना लाभले आहे. ज्येष्ठ साहित्यिक डॉ. सतीश बडवे यांनीही त्यांची पाठराखण केलेली आहे. प्रस्तूत पुस्तक वाचकाला कवी जगदीश कदम यांच्या संवेदनशील लेखणीची आणि ग्रामीण जीवनातील वास्तवाची प्रभावी ओळख करून देते.मराठवाड्यातील एका सर्जनशील कवीचे अंतरंग उकलणारा हा महत्वपूर्ण ग्रंथ आहे.
एकंदरीत, कवी जगदीश कदम यांच्या काव्य जाणिवा ग्रामीण जीवनाच्या वास्तवाशी, शेतकऱ्यांच्या व्यथांशी, आणि सामाजिक विषमतेशी घट्ट जोडलेल्या आहेत. त्यांची कविता केवळ दुःख मांडत नाही, तर त्यातून एका चांगल्या भविष्याची आशाही व्यक्त करते. त्यांच्या लेखनातून ग्रामीण संस्कृतीची अस्सलता, बोलीभाषेचा गोडवा आणि तीव्र सामाजिक जाणीव वाचकाला अनुभवायला मिळते. त्यांचे साहित्य हे ग्रामीण महाराष्ट्राच्या बदलत चाललेल्या वास्तवाचे एक महत्त्वाचे दस्तऐवज आहे.याचा चिकित्सक आढावा साहित्यिक प्रा. गणेश मोताळे यांनी प्रस्तूत ग्रंथात घेतलेला आहे.
प्रा. डॉ. सिद्धार्थ तायडे
साहित्यिक तथा नाट्यशास्त्र विभागप्रमुख,
संत रामदास कला वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय,घनसावंगी, जि. जालना.
मो.९८२२८३६६७५
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा