जीवघेण्या स्पर्धेत अट्टहासी पालंकांच्या डोळ्यात अंजन घालणारा प्रा.डॉ. सिद्धार्थ तायडे यांचा विशेष ब्लॉग नक्कीच वाचा >>>
समाज म्हणून आपण कुठे चुकतोय?
आजचे युग हे स्पर्धेचे युग आहे, हे सत्य नाकारता येत नाही. परंतु, ही स्पर्धा जेव्हा 'जीवघेणी' होते आणि त्यातून आपलेच पाल्य मानसिक आणि भावनिक दृष्ट्या खचून जातात, तेव्हा समाज म्हणून आपण कुठे चुकतोय, याचा विचार करणे अनिवार्य ठरते. परीक्षांमधील गुण आणि यश-अपयशाचे गणित हे केवळ शैक्षणिकच नाही, तर सामाजिक, मानसिक आणि सांस्कृतिक पैलूंनी भरलेले एक जटिल कोडे आहे, ज्याची आज सखोल चिकित्सा करणे गरजेचे आहे.
*गुणांचे जोखड आणि शिक्षणाचे बदललेले स्वरूप:-*
शिक्षण हे व्यक्तीला सुजाण नागरिक बनवण्यासाठी, विचारशक्ती विकसित करण्यासाठी आणि जीवनातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी तयार करण्यासाठी असते. मात्र, आजच्या काळात शिक्षणाचे उद्दिष्ट केवळ चांगले गुण मिळवून उच्च पगाराची नोकरी मिळवणे इतकेच मर्यादित राहिले आहे. 'टक्क्या-टक्क्यांची स्पर्धा' हे वास्तव इतके भीषण झाले आहे की, मुलांना एखाद्या शर्यतीतील घोड्याप्रमाणे वागवले जाते, जिथे अंतिम रेषा गाठणे हेच एकमेव ध्येय असते.
एकीकडे अभ्यासक्रमाचा वाढता आवाका, तर दुसरीकडे अवाढव्य गृहपाठ आणि शिकवणी वर्गांचे ओझे यामुळे मुलांचे बालपण हरवत चालले आहे. पालकांना वाटते की, त्यांचे मूल 'इतर मुलांपेक्षा' कमी पडू नये, आणि या अवाजवी अपेक्षेच्या ओझ्याखाली मुलांची नैसर्गिक आवड, त्यांची सर्जनशीलता आणि त्यांचा आनंद दबून जातो. "परीक्षेतील गुण म्हणजे आयुष्य नव्हे", हे साधे सत्यही आपण विसरत चाललो आहोत. शिक्षण हे माहितीचे स्रोत देत असेल, पण ते सुसंस्कृतपणा, भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence) आणि ताण-तणावाला सामोरे जाण्याची क्षमता देत आहे का, हा प्रश्न आजही अनुत्तरित राहतो.
*प्रतिष्ठेची लढाई आणि तुलनात्मक जीवनशैली:-*
आजच्या समाजात मुलांच्या गुणांवरून आणि त्यांच्या करिअरवरून पालकांची सामाजिक प्रतिष्ठा ठरवली जाते. "शेजारच्या अमुकने एवढे गुण मिळवले, तू का नाही घेऊ शकत?" अशा प्रकारच्या तुलनेमुळे मुलांच्या मनात न्यूनगंड निर्माण होतो. ही तुलना केवळ मुलांपुरतीच मर्यादित नसते, तर पालकांमध्येही 'माझे मूल तुझ्या मुलापेक्षा सरस आहे' अशी एक अदृश्य आणि जीवघेणी स्पर्धा सुरू होते. विशेषतः शिक्षक वर्गात ही स्पर्धा अधिक तीव्रतेने दिसून येते, कारण त्यांना शिक्षणाचे महत्त्व अधिक चांगल्या प्रकारे माहीत असते, पण तरीही ते या मानसिकतेतून बाहेर पडू शकत नाहीत, हे अधिक चिंताजनक आहे.
समाजाच्या या दबावामुळे पालक आपल्या मुलांची बुद्धिमत्ता, त्यांची कुवत आणि त्यांच्या आवडी-निवडी तपासत नाहीत. त्यांना फक्त इतरांच्या बरोबरीने किंवा त्यांच्यापेक्षा पुढे जायचे असते. याचे गंभीर परिणाम मुलांच्या मानसिकतेवर होतात. मुलांकडून होणारा अपेक्षाभंग केवळ त्यांना नैराश्याकडे घेऊन जात नाही, तर कधीकधी आत्महत्येसारख्या टोकाच्या आणि अस्वस्थ करणाऱ्या घटनांनाही कारणीभूत ठरतो. हे केवळ एक उदाहरण नसून, एका मोठ्या सामाजिक समस्येचे द्योतक आहे.
*ताण, डिप्रेशन आणि भावनिक अनावरता:-*
मुलांच्या आत्महत्येच्या बातम्या ऐकून मन सुन्न होते. ज्या मुलांमध्ये अभ्यासात उत्कृष्ट बुद्धिमत्ता, कष्ट आणि चिकाटी होती, त्यांच्यात ताण-तणावाला सामोरे जाण्याचा चिवटपणा का नव्हता, हा प्रश्न पडतो. याचा अर्थ असा नाही की, मुलांमध्ये लढण्याची वृत्ती नसते, तर अनेकदा पालकांच्या अवाजवी अपेक्षा आणि त्यातून येणारे अपयशाचे भय त्यांना भावनिक दृष्ट्या एकाकी पाडते.
पालकांनी मुलांना समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. प्रत्येक मुलाची क्षमता वेगळी असते, त्याची आवड वेगळी असते. डॉक्टर-इंजिनिअर होण्याआधी त्यांना माणूस बनणे शिकवणे आवश्यक आहे. जीवनात येणाऱ्या सर्व संकटांना सामोरे जाण्यासाठी त्यांना मानसिकदृष्ट्या तयार करणे हे पालकांचे कर्तव्य आहे. गुणांपेक्षाही मुलाचे मानसिक आरोग्य आणि त्याचे भावनिक संतुलन अधिक महत्त्वाचे आहे. मुलांच्या मनातील भीती, ताण आणि नैराश्य वेळीच ओळखणे आणि त्यावर योग्य उपाययोजना करणे गरजेचे आहे. केवळ शिक्षण नव्हे, तर जीवन कौशल्ये (Life Skills) शिकवणे हे आजच्या काळाची खरी गरज आहे.
*सुसंस्कृतपणाचा अभाव आणि संवादहीनता:-*
शिक्षणाने आपल्याला माहितीचे स्रोत दिले असतील, पण सुसंस्कृतपणा दिला का, हा प्रश्न गंभीर आहे. सुसंस्कृतपणा म्हणजे केवळ चांगले कपडे घालणे किंवा सभ्यपणे बोलणे नव्हे, तर दुसऱ्याच्या भावनांचा आदर करणे, सहानुभूती दाखवणे आणि समजूतदारपणाने वागणे. आजच्या पालकांमध्ये मुलांच्या आवडीनिवडी, त्यांच्या इच्छा जाणून घेण्याऐवजी केवळ आपले स्वप्न त्यांच्यावर लादण्याची प्रवृत्ती वाढली आहे. ही एक सांस्कृतिक पोकळी आहे, जिथे मूल्यांपेक्षा गुणांना अधिक महत्त्व दिले जाते.
पालक आणि पाल्यांमधील संवादाचा अभाव हे अनेक समस्यांचे मूळ आहे. जेव्हा मुलाला कळते की, आपले पालक आपल्याला समजून घेत नाहीत किंवा त्यांना केवळ गुणांमध्येच स्वारस्य आहे, तेव्हा तो त्यांच्याशी संवाद साधणे थांबवतो. यामुळे मुलांच्या मनात तयार होणारा भावनिक कोंडमारा त्यांना चुकीच्या दिशेने घेऊन जातो. सांस्कृतिकदृष्ट्या आपण मुलांना केवळ स्पर्धा करायला शिकवतो, पण त्या स्पर्धेच्या पलीकडे जाऊन माणूस म्हणून कसे जगावे, हे शिकवण्यात कुठेतरी कमी पडतो आहोत.
*पालकांच्या प्रशिक्षणाची गरज आणि सकारात्मक बदल:-*
या सर्व भीषण वास्तवावर मात करण्यासाठी पालकांच्या प्रशिक्षणाची नितांत गरज आहे. पालकांना हे समजून घ्यावे लागेल की, यशस्वी होण्याचे अनेक पर्याय असू शकतात. प्रत्येक मूल शर्यतीचा घोडा नसते. त्यांचे करिअर त्यांच्या आवडीनुसार निवडण्याचा अधिकार त्यांना मिळायला हवा.
*पालक म्हणून आपण काय करू शकतो?*
१.तुलना टाळा: आपल्या मुलाची तुलना इतरांशी करणे थांबवा. प्रत्येक मूल अद्वितीय आहे आणि त्याची स्वतःची ओळख आहे.
२.आवड ओळखा: मुलांच्या आवडी-निवडी आणि क्षमता समजून घ्या. त्यांना त्यांच्या आवडीच्या क्षेत्रात प्रगती करण्यास प्रोत्साहन द्या, भलेही ते पारंपरिक करिअर मार्ग नसले तरी.
३.संवाद साधा: मुलांशी मोकळेपणाने बोला. त्यांच्या समस्या ऐकून घ्या आणि त्यांना भावनिक आधार द्या. त्यांच्या लहानसहान गोष्टींनाही महत्त्व द्या.
४.अपयश स्वीकारायला शिकवा: अपयश ही यशाची पहिली पायरी आहे, हे त्यांना शिकवा. अपयशातून शिकण्याची संधी द्या, त्यांना पुन्हा प्रयत्न करण्यासाठी प्रेरित करा.
५.चांगले माणूस बनायला शिकवा: गुणांपेक्षाही चांगले संस्कार, माणुसकी आणि नैतिकता महत्त्वाची आहे, हे त्यांना समजावून सांगा.
६.स्वतः जागरूक रहा: पालक म्हणून आपण स्वतः जागरूक राहणे, मुलांना समजून घेणे आणि त्यांच्यावर अनावश्यक दबाव न टाकणे हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. आपल्या कृतीतून मुलांना आदर्श घालून द्या.
फक्त अशा घटना घडल्या की चर्चा होते आणि काही दिवसांतच ती विरघळून जाते, हे वास्तव बदलायला हवे. यावर कायमस्वरूपी उपाय शोधण्यासाठी शैक्षणिक संस्था, कुटुंब आणि समाज या सर्वांनी एकत्र येऊन काम करणे गरजेचे आहे. पालक आणि पाल्यांचे संबंध आनंदी आणि समजूतदार बनले तरच या समस्यांवर मात करता येईल आणि एक सुदृढ, मानसिकदृष्ट्या सक्षम आणि आनंदी पिढी घडवता येईल.
✍️प्रा. डॉ. सिद्धार्थ तायडे
(9822836675)
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा