आंबेडकरी चळवळ: एक सखोल चिंतन
६ डिसेंबर १९५६ रोजी प्रज्ञासूर्य डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या महापरिनिर्वाणाने भारतीय समाजजीवनात एक मोठी पोकळी निर्माण झाली. आज ६९ वर्षांनंतरही त्यांचे विचार आणि त्यांनी प्रस्थापित केलेली आंबेडकरी चळवळ कोट्यवधी लोकांसाठी प्रेरणास्रोत आहे. या महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त, या चळवळीने भूतकाळात काय साधले, आज तिची स्थिती काय आहे आणि भविष्यात तिची दिशा काय असेल, याचे सखोल चिंतन करणे काळाची गरज आहे.
*उद्दिष्टे आणि क्रांतीचा कालखंड*:-
विश्वरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सुरू केलेली चळवळ केवळ राजकीय किंवा आर्थिक सुधारणांची मागणी नव्हती, तर ती भारतीय समाजाच्या मूळाशी असलेल्या जातिव्यवस्थेविरुद्धची सामाजिक-सांस्कृतिक क्रांती होती.
अस्पृश्य मानल्या गेलेल्या समाज घटकांना 'माणूस' म्हणून जगण्याचा हक्क मिळवून देणे, त्यांना सामाजिक समता, स्वातंत्र्य आणि न्याय प्रदान करणे हे मूलभूत उद्दिष्ट होते. मनुस्मृतीचे दहन, महाडचा सत्याग्रह, काळाराम मंदिर प्रवेश यांसारख्या कृतिशील आंदोलनातून समाजाला आत्मसन्मानाची जाणीव करून दिली. भारतीय संविधानाची निर्मिती हे या चळवळीचे सर्वात मोठे आणि चिरंतन यश आहे, ज्याने सामाजिक न्यायाच्या तत्त्वांना कायदेशीर आधार दिला. बहुजन समाजातील जागरूकता, शिक्षण आणि राजकीय महत्त्वाकांक्षा वाढली. या ऊर्जेतूनच दलित पँथरसारखी लढाऊ संघटना जन्माला आली, ज्यांनी साठोत्तरी काळात चळवळीला नवी दिशा दिली.
डॉ. आंबेडकरांच्या या क्रांतीला तर्कशुद्ध विचार, मानवतावादी मूल्ये आणि सामाजिक न्यायाचे सुदृढ तत्त्वज्ञान यांचा पाया होता. त्यांनी केवळ हक्क मिळवले नाहीत, तर शोषित समाजाला बुद्धी, नैतिकता आणि आत्मसन्मानाचे शस्त्र देऊन त्यांना त्यांच्या लढ्यासाठी वैचारिकदृष्ट्या तयार केले. त्यांच्या 'स्टेट अँड मायनॉरिटीज' या ग्रंथातून त्यांनी राजकीय आणि आर्थिक संरक्षणाची गरज स्पष्ट केली, जी आजही समर्पक आहे.
*आव्हाने आणि विखंडनाची दशा*:-
सध्याची आंबेडकरी चळवळ अनेक स्तरांवर कार्यरत असली तरी, ती अनेक गुंतागुंतीच्या आव्हानांनी वेढलेली आहे. ही चळवळ आता केवळ दलित समाजापुरती मर्यादित राहिलेली नाही, ती ओबीसी, आदिवासी, भटके-विमुक्त आणि महिला यांच्यासह बहुजन समाजाला न्याय मिळवून देण्यासाठी कार्यरत आहे. आरक्षण, खासगीकरण, महिला सुरक्षा यांसारखे विषय आता चळवळीच्या केंद्रस्थानी आहेत. शिक्षणामुळे मोठा वर्ग मध्यमवर्गात सामील झाला असून, त्यांनी आंबेडकरी विचारधारेचा प्रसार शहरी वर्तुळात नेला आहे.
आज आंबेडकरी चळवळ अनेक राजकीय गटांमध्ये विखुरलेली आहे. नेतृत्वातील एकीचा अभाव आणि वैयक्तिक महत्त्वाकांक्षा यामुळे सामूहिक लढ्याची धार बोथट झाली आहे. नेतृत्वाचा अभाव, सत्ताकेंद्रित राजकारण, ईर्षा आणि प्रस्थापित पक्षांकडून 'फोडा आणि राज्य करा' या नीतीचा वापर ही विखंडनाची प्रमुख कारणे आहेत. जुनी अस्पृश्यता कायद्याने संपली असली तरी, आज आर्थिक विषमता आणि सोशल मीडियावरील द्वेष या नव्या रूपांत जातीयता प्रकट होत आहे. खासगीकरण आणि उदारीकरणाचा परिणाम केवळ नोकऱ्यांवर नाही, तर भूमिहीनता आणि संसाधनांच्या (Resource) मालकीच्या मूलभूत प्रश्नांवरही होत आहे. बहुजन समाजाला उत्पादन साधनांचे (Means of Production) मालक बनवण्याचे बाबासाहेबांचे स्वप्न आजही दूर आहे, कारण भांडवलशाही व्यवस्थेत हा समाज उपेक्षितच राहिला आहे.
सरकारी नोकऱ्या आणि शिक्षणामध्ये खासगीकरणाचे वाढते प्रमाण आरक्षणाच्या लाभांवर परिणाम करत आहे, ज्यामुळे सामाजिक न्यायाचे दरवाजे बंद होण्याची भीती आहे. केवळ जयंती किंवा स्मारके यावर जोर देत मूळ वैचारिक आणि कृतिशील कार्यक्रमाकडे दुर्लक्ष होण्याची प्रवृत्ती काही प्रमाणात दिसून येत आहे.
केवळ राजकीय विखंडनच नाही, तर संवैधानिक संस्थांच्या स्वायत्ततेवर आणि आरक्षण धोरणांवर होत असलेले सातत्यपूर्ण वैचारिक आणि कायदेशीर हल्ले हे देखील मोठे आव्हान आहे. न्यायपालिका, निवडणूक आयोग यांसारख्या संस्थांच्या निष्पक्षतेबाबत समाजातील वाढती चिंता चळवळीला सक्रिय लक्ष देण्यास भाग पाडते.
*दिशा आणि राजकीय एकीकरणाची वाटचाल*:-
आंबेडकरी चळवळीला भविष्यात यशस्वी व्हायचे असेल, तर तिची दिशा स्पष्ट असणे आवश्यक आहे.
सर्व आंबेडकरी विचारधारेच्या राजकीय शक्तींनी एकत्र येऊन बहुजन समाजाचा एक प्रभावी राजकीय पर्याय उभा करणे अनिवार्य आहे. केवळ आरक्षणावर अवलंबून न राहता खासगी क्षेत्रातही सामाजिक न्याय लागू करण्यासाठी धोरणात्मक आणि कायदेशीर लढा देणे. शिक्षण, तंत्रज्ञान आणि सांस्कृतिक पुनरुज्जीवन करावे लागेल. केवळ शिक्षित नाही, तर गुणात्मकदृष्ट्या सशक्त आणि व्यावसायिकदृष्ट्या सक्षम पिढी तयार करण्यावर भर देणे, जेणेकरून ते उच्च स्तरावर नेतृत्व करू शकतील. सोशल मीडिया आणि तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर करून आंबेडकरी विचारांचा प्रसार करणे आणि खोट्या माहितीचा सामना करणे आवश्यक आहे.
केवळ राजकीय एकीकरणावर भर न देता, चळवळीला बौद्धिक आणि वैचारिक नेतृत्वाची नवी फळी उभी करावी लागेल. समाज माध्यमांवरील 'पोस्ट-ट्रुथ' (Post-Truth) च्या वातावरणात, तथ्यांवर आधारित आणि तर्कशुद्ध आंबेडकरी विचार लोकांपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचवण्यासाठी विद्वान कार्यकर्त्यांची गरज आहे.
बोधिसत्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी स्वीकारलेला बौद्ध धम्म या मूल्यांना दैनंदिन जीवनात आचरणात आणणे अनिवार्य आहे. आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन देणे आणि जातीभेद मिटवून सामूहिक बहुजन ओळख मजबूत करणे ही काळाची गरज आहे.
जातिभेद आणि वंशभेद (Racism) विरोधात जगभरात सुरू असलेल्या चळवळींशी जोडणी साधून आंबेडकरवादाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेणे आवश्यक आहे. समता आणि न्यायाची डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांची शिकवण केवळ भारतासाठी नव्हे, तर जगभरातील शोषित समाजासाठी मार्गदर्शक ठरू शकते.
विश्वरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या प्रेरणादायी नेतृत्वाखाली निर्माण झालेली ही चळवळ आज एका महत्त्वाच्या राजकीय व सामाजिक टप्प्यावर उभी आहे. चळवळीचे वर्तमान राजकीय विखंडन हे 'संघटन' या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या मूलभूत तत्त्वाला लागलेली मोठी खीळ आहे. या विखंडनातून बाहेर पडून बहुजन समाजाला एकत्र आणून एक एकत्रित, व्यापक आणि प्रभावी राजकीय शक्ती उभी करणे, हीच चळवळीची भविष्यातील खरी दिशा असेल.
चळवळीच्या कार्यकर्त्यांनी 'संघटित व्हा, संघर्ष करा' या या विचारावर अधिक लक्ष केंद्रित करणे गरजेचे आहे. संवैधानिक मूल्यांचे रक्षण करणे आणि समताधिष्ठित समाजाच्या स्थापनेसाठी अथक प्रयत्न करणे, हेच ६९ व्या महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांना खरे विनम्र अभिवादन ठरेल.
*प्रा. डॉ. सिद्धार्थ तायडे*
(9822836675)
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा